ROMA’NIN EN BÜYÜĞÜ: ULPIA BAZİLİKASI

Vitruvius, “Mimarlık Üzerine” eserinde mimarlığı temelde üç ilkeye dayandırmıştır. Bu ilkeler ise “Utilitas (İşlevsellik), Firmitas (Sağlamlık), Venustas (Estetik)”tır. (Vitruvius, s. 31-35) Bu üç ilkenin de altı tane alt başlığı vardır. Bunlar “Düzenleme (Ordinatio), Tasarım (Dispositio), Ahenk (Eurythmia), Simetri (Symmetria), Uygunluk (Decor) ve Dağıtım (Distributio)”dır. Yapı analizini gerçekleştireceğimiz bu yazımızda Vitruvius’un mimarlık sanatının teorik ve pratik yönlerine değindiği yazısının izinden giderek Ulpia Bazilikası’nın yapı analizini gerçekleştireceğiz.

Trajan Forumu’nun bir parçası olan Ulpia Bazilikası tahminlere göre MS. 112’de tamamlanmıştır. Forum alanının kuzeybatısında yer alır. İsmini tam adı Marcus Ulpius Traianus olan Roma İmparatoru Trajan’dan almıştır. Dönemin ünlü mimarı Şamlı Apollodorus tarafından inşa edilmiştir. Daha önceki bazilikalar olan Aemilia ve Julia’dan sonra en önemli bazilika olarak bilinir. İnşa edilmesiyle birlikte siyasi hayatı Trajan Forumu’na taşımıştır. Daha sonraki Hristiyan bazilikalarının aksine bilinen bir dini işlevi yoktur. Adalet ve ticaretin idaresine, imparatorluğun varlığına adanmıştır.

Ulpia Bazilikası ve Trajan Forumu’nun Konumu

Roma İmparatoru Trajan döneminde İmparatorluk, en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Roma halkının ve senatosunun popülaritesi ile karşılaşan Trajan, “en iyi” anlamındaki optimus unvanına sahiptir. Daçya’da elde ettiği zaferden sonra kendi adına bir forum yaptırmıştır. Trajan Forumu olarak bildiğimiz bu yapıda bulanan, Roma’nın en büyük bazilikası olan Ulpia Bazilikası’nda Trajan’ın imparatorluk döneminin ihtişamını, mükemmel düzen ve gösterişi hissetmemek imkansızdır.

VITRUVIUS’UN İZİNDEN

Vitruvius’un ifadesiyle bir bazilikanın genişliği uzunluğunun üçte birinden az, yarısından daha fazla olmamalıdır. (Vitruvius, s. 175-178) Bazilikanın kurulacağı alan forumun bitişiğinde ve en sıcak cephesinde olmalıdır. Bunun sebebi ise kış aylarında iş adamlarının kötü hava şartlarından etkilenmeden işlerine devam edebilmeleri ve orada toplanabilmeleridir. Ulpia Bazilikası 117 metre uzunluğunda, 55 metre genişliğindedir (385 x 182 ft). Bu ölçülere baktığımızda yaklaşık olarak uzunluğu genişliğinin iki katıdır diyebiliriz. Uzun dikdörtgen planlı bir yapıya sahiptir.

Trajan Forumu ve Ulpia Bazilikası’nın Planı

Büyük bir merkezi neften oluşur. Nefin her iki yanında ikişer tane olmak üzere dört yan koridora sahiptir. Bazilikanın kısa kenarlarında apsisler yer alır. Giriş ise Trajan Forumu’na bakan doğu cephesindeki üç kapıdan sağlanmaktadır. Zemin 1 metre yüksekte olduğu için giriş kapılarına giallo antico mermerli merdivenlerle ulaşılmaktadır.

Bazilikanın Girişini Simgeleyen Bir Para

Girişte üç portiko vardır. Ana girişi temsil eden merkezi sundurma en görkemlisidir. Onu destekleyen 10 tane mermer sütun vardır. Merkezi sundurma tetrastil sütunlara sahiptir. Merkezi sundurmanın üzerinde saçaklığın tepesinde, Victoria’nın eşlik ettiği yaldızlı bronz bir quadriga (dört atlı araba) vardır ve iki yan sundurmada biga (iki atlı arabalar) yer almaktadır. Arabaların arasında Trajan’ın devasa heykelleri vardır.

“Trajan forumunun sütun dizilerinin çatısı boyunca yaldızlı at heykelleri ve askeri standartları temsil ediyorlar ve altına da Ex manubiis yazıyor. “ [savaş ganimetlerinden].

Aulus Gellius, Tavan Arası Geceleri (XXIII.25.1)

Daçya Savaşlarının Temsil Edildiği Frizler ve Giriş Rekonstrüksiyon

Yukarıdaki görselde görüldüğü üzere bir quadriga’nın (dört atlı savaş arabası) merkezi sundurmanın ve bir biga’nın (iki atlı savaş arabası) yan sundurmada olanların, muhtemelen yaldızlı bronzdan yapıldığı anlaşılmaktadır. Altın giallo antico basamakları ve sütunları ve arkasındaki mor damarlı pavonazzetto sütunlu ön cephe, Korint düzene sahip sütunları ve üzerinde de İyon düzenine sahip sütunları ayırt etmek mümkündür.

Ulpia Bazilikası’nın yukarıda yer alan planlarını incelediğimizde bir dikdörtgen ve kısa kenarlarında bulunan apsislerden oluşan plan karşımıza çıkar. Hem düşeyde hem de yatayda simetrik olan bu yapı, düzgün kurulumu sayesinde her elemanın birbirini takip ettiği görülebilir. Orta nefin tümü 96 adet olmak üzere çift sıra sütunlarla çevriliydi ve bu sütunlar Korint düzene sahipti. Yan koridorların eşit oranlı ve simetrik olduğu gözlemlenmektedir. Bazilikanın tam arkasında görüldüğü üzere iki tane kütüphane ve Trajan Sütunu yer almaktadır.

Bazilikanın ön cephesinde düşey eksenli bir simetri görülmektedir. Üst kattaki sütunların alt kattaki sütunlardan hem düzenleri hem de boyutları farklıdır. Sütunlar arasındaki mesafeler ise eşit yapılarak güzel biçim (ahenk) sağlanmıştır. Yukarıdaki çizimden anlaşıldığı üzere üst kat sütunları alt kat sütunlarından daha kısa yapılmıştır. Bu özelliği Vitruvius’un bazilika tanımına uymaktadır.

Korint düzenindeki sütunlar, başlıkları hariç İyon düzeniyle aynı simetrik yapıya sahiptir. Sütun kaideleri eni ve boyu bir sütun çapının bir buçuk katı olacaktır. Korint başlığının yüksekliği tüm gövdenin çapına eşitken İyon başlığının yüksekliği sütun çapının sadece üçte birini teşkil eder. (Vitruvius, s. 138)

Korint düzendeki sütun başlığının orantısı şu şekildedir: Sütunun taban çapı ne kadarsa tablası ile birlikte başlığın yüksekliği de aynı olmalıdır. Tablanın genişliği ise bir köşesinden diğer köşesine çizilen çizgi uzunluğu, başlığın yüksekliğinin iki katı olmalıdır. Bu şekilde başlığın yüzleri doğru orantılı olacaktır. Tablanın yüksekliği başlığın yüksekliğinin yedide biri olmalıdır. (Vitruvius, s. 139-143)

İyon düzendeki sütun başlığının orantısı ise şu şekildedir: Sütunun alt çapı ne kadarsa o çap artı on sekizde biri başlık tablasının uzunluğu ve genişliği olmalıdır. Yüksekliği ise çapının yarısı olmalıdır. Başlığın yüksekliği dokuz buçuk birime ayrılmalıdır ve bir buçuğu başlık tablasının yüksekliğine kalan sekiz birimi ise helezoni kıvrımlarına ayrılmalıdır. (Vitruvius, s. 123-130)

İçeride 50 metre yüksekliğindeki çatının yaldızlı bronz kiremitlerle kaplı olduğu bilinmektedir. Yan koridorlar, geleneğe göre asma tavanlı tuğla beşik tonozlar kullanılarak yapılmıştır, orta nef ise asma tavanlı ahşap makaslara sahiptir.

Ulpia Bazilikası’ndan alınan yukarıdaki kesitte hem orta nefin çatısının ahşap makaslı bir çatı olduğu hem de yan koridorların beşik tonozlu olduğu net bir şekilde görülmektedir. İç mekanda bulunan düşey eksenli simetri ise ilk bakışta göze çarpan bir detay olmuştur. Gerek mekanlar arasındaki oran ile gerek sütunların dizilişi, zemin döşemesinin düzenlenişi ile her bir yapı elemanı arasında farklı farklı uyumlar kullanılarak bütünsel bir tasarım yakalanmıştır.

Ulpia Bazilikası’nın Örnek Gösterildiği Ahşap Çatı Anlatımı

Ulpia Bazilikası İç Mekan Rekonstrüksiyonu

Bazilikanın iç mekan görsellerine bakıldığında dış mekanda olduğu gibi giallo antico mermeri, sarı mermer, pavonazetto mermeri kullanımları görülmektedir. İç mekanda bulunan heykeller, frizler, sunaklardaki süslemeler, kornişler oldukça ihtişamlıdır. Bu yanı ile dış mekandaki ihtişam içeride de yansıtılmıştır. Yaldızlı süslemeler hem iç mekanda hem de dış mekanda kullanılmıştır. Oldukça süslü korint başlıkları ise tasarımda yerini eşsiz bir öge olarak göstermektedir. Zemin döşemesinde kullanılan geometrik formdaki mermerler ise yapının doygun bir tasarım anlayışına sahip olduğunu göstermektedir.

Yapının boyutunu daha net anlayabilmek için yukarıda insan ölçeği ile verilen mekanları incelememiz yeterlidir. Tavanda kullanılan yaldızlı bronz süslemelerin geometrik formları zemin döşemesi ile uyum içindedir. Kullanılan sütunların zeminden tavana kadar kesintisiz uzanması ise yapıya heybetli bir görüntü kazandırmaktadır. Bütün kullanılan malzeme seçimleri birbirini dengeleyecek şekilde uygulanmıştır.

“Trajan döneminden Konstantin Kemeri’ndeki dört panel Ulpia Bazilikası’nın tavanından alınmıştır.”