Mozaik, bir yüzeyi taş, mineral ve cam gibi malzemelerin, küçük parçacıklarından oluşturulmuş bir desenle, süsleme sanatıdır. Kullanımı incelendiğinde hem materyal hem de mimari ortamla uyum sağlayan bir kompozisyon biçimi geliştirilme aracı olarak kullanılmıştır. Uygulamalarında değişik farklılıkların görülmesi hem tekniğin gelişmesini sağlamış hem de kullanımını yaygınlaştırmıştır. Temelleri Antik Yunan ve Roma döneminde atılan Roma mozaikleri renkli camlar, taş ve seramik kullanılarak yapılmıştır. Küp biçiminde kesilen bu minik taşlara “tessera” adı verilir. Tesseralar, sanatçı aracılığıyla bir araya gelip dizilerek motif oluştururlar. Oluşan bu motif ise “tesselatum”dur. Mozaikler ise değişik yapı ve kimyasaldaki harç katmanları ve tesselatum katmanlarının bir araya gelmesiyle oluşur. Genellikle kamu binalarında ve villalarda, döşeme ve süsleme ögesi olarak kullanılmışlardır.
Tessera
Tesselatum
Mozaik
Roma Döneminde teknolojinin gelişmesi ve Romalıların yapılarında harç kullanmaya başlamasıyla birlikte Roma’da mozaik yapım teknikleri de gelişmiştir. Geometrik desenler, günlük hayat anlatımı, hayvan figürleri tasviri için ilk başta siyah beyaz tesseralar kullanılmıştır. Daha sonra ise mavi ve yeşil renklerini elde edebilmek için mozaiklerde cam kullanılmaya başlanmıştır. İlerleyen dönemlerde bu cam tesseralar tonoz mozaiğinde kullanılmaya başlanmıştır.
Tonoz Mozaiği
Vitruvius “De Architectura Libri Decem” kitabında “Zemin Kaplamaları” bölümünde mozaik uygulama aşamalarını şöyle sıralamıştır: 1) Avuç içini dolduracak kadar küçük taşlardan yalıtım için besleme yapılır. 2) Taş kırıntıları 3’te 1 oranında kireçle karıştırılır. Daha önce kullanmış olduğunuz eski taş kırıntıları kullanılacaksa 5’te 2 oranında suyla karıştırılır. 3) Kireç zemine serilir ve ahşap tokmaklarla döverek iyice sıkıştırılır. Bu işlem sonucunda kat kalınlığı bir ayağın dörtte üçünden fazla olmamalıdır. 4) Bu katın üzerine tuğla tozu ile kirecin 1/3 oranında karışımından oluşan şap (nucleus) dökülür. 5) Şapın üzerine kesme mermer taşlardan veya kare şeklindeki taşlardan oluşan mozaik döşemenizi serilir. 6) Taşların tümseklerini ve pürüzlerini gidermek için sünger taşı veya kumla zımparalanır. 7) Üzerine mermer tozu veya kireç kum karışımı koruyucu bir kat çekilir.
Vitruvius kullanılacak taşın cinsiyle ilgili bilgi vermez ve bunu zemin döşeyenlerin zevkine bırakır. Fakat tesseralar biçimlerine göre gruplandırılırlar:
Opus Sectile
Geometrik şekillerde kesilmiş mermer taşlardan yapılan döşeme.
Pavimenta Tessellata
Kare ya da küp şeklinde kesilmiş mermer taşlardan, çanak çömlek parçalarından, değerli taşlardan vs döşenmiş zemin.
Opus Tesselatum
Kare veya küp şeklindeki taşlardan oluşan mozaik döşeme.
Roma Mozaiği’nin Tarihsel Süreci
M.S. 1. yy: Siyah beyaz tesseralar kullanılmıştır. Renklerde ton derecelendirmesi yoktur. Tek renkli monokrom üslup hakimdir. Anahtar desenleri, ağsı modeller, sepet örgüsü ve üst üste kabuklar kullanılan motifler arasındadır. Sonraları geometrik desenler (daireler, kareler, baklava dilimleri, yıldız şekilleri) eklenmiştir. Dönemin ortalarına doğru beyaz fon üzerine siyah insan ve hayvan figürleri denenmiştir.
Pompei’ deki Pansa evinde bulunan “Köpeğe Dikkat” panosu mozaiği
M.S. 2. yy: Geometrik desenlerin kullanımı devam etmiş ve buna ek olarak mitolojik deniz yaratıkları (nereidler ve tritonlar), av sahneleri, olimpiyat oyunları ve sirk gösterileri tasvir edilmeye başlanmıştır. Gölgeleme ve dış çizgiler eklenmiştir. Yemek ve ziyafet artıklarını canlandıran konular işlenmiştir.
Roma Dönemi Yer Mozaiği / Tunus Arkeoloji Müzesi
M.S. 3. yy: İmgesel içerikli konular işlenmiştir. Günlük Roma yaşamı, Helenistik mitolojik temaların yerine geçmeye başlamıştır.
M.S. 5. yy: Öykücü ve yorumlayıcı tasvirler işlenmiştir. Geometrik bordürler içine kapanmış kompozisyonlarda Tanrıların öyküleri, kahramanların, soyluların ve yöneticilerin yaşantıları, savaş ve av gibi olaylar anlatılmıştır.
Duvar Mozaiği İssos Savaş, Pompei
M.S. 6. yy: Yapı elemanlarında (kilise tonozlarında ve kubbelerde) figürlü hikayeler anlatılmaya başlanmıştır. Hıristiyanlıkla birlikte eski sembollere yeni anlamlar yüklenerek tasvir edilmiştir.
Efes Yamaç Evlerinde Kullanılan Döşeme Mozaikleri
Yamaç Evlerde inşaat malzemesi olarak taş ve tuğla bol harçla birlikte kullanılmıştır. Evlerin tabanı tümüyle mozaik ile kaplanmıştır. Roma döneminin karakteristik özelliklerini taşıyan bu mozaikler genellikle siyah beyaz ve geometrik desenli olmakla birlikte çok renkli, figürlü ve mitolojik konulu mozaiklerde vardır. Mozaiklerin sık sık bozularak tamir edildikleri, taşların farklı boyutta ve renkte oluşmalarından anlaşılmaktadır. Mozaiğin tamir edilemeyecek kadar bozulduğu durumlarda, tümüyle değiştirildiği, zamanın modasına göre yeniden yapıldığı görülmektedir. Bu şekilde, farklı dönemlere ait, yan yana ve aynı düzende mozaiklere kolaylıkla rastlanılmaktadır.(2)
(2) Werner Jobst, Römische Mosaiken Aus Ephesos I, Verlag, Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften, Avusturya, 1977, 35 s.
A Evi Mozaik Planı
A1 Odası Taban Mozaiği
Başka bir yapıdan getirilmiş, alt ve üstü silmeli iki mermer plaka konulmuş, plakaların içi baklava dilimi biçiminde, olasılıkla farklı renkte mermer ile süslenmiştir.
A2 Taban Mozaiği
Peristil tabanı tümüyle mozaiklerle kaplanmıştır. Doğu ve güneydeki mozaikler ince, çift bordürlü, içleri siyah ve sarının çeşitli tonlarında geometrik desenli panolar halinde yapılmıştır.
A3 Odası Taban Mozaiği
Ortadaki dikdörtgen pano tek bordür içinde değişken yerleştirilmiş geometrik motiflerden oluşan bir süslemeye sahiptir. Kuzeydeki duvar altında kalan iki küçük pano ise, baklava dilimleri içinde noktalı rozetlerden oluşmaktadır.
A6 Odası Taban Mozaiği
İç kısmında birbirine geçme zincir çevresinde aynı yönde dönen, dörtlü yarımaylar biçiminde dokuz motif yer almaktadır. Siyah – beyaz, açık ve koyu kahverenginin kullanıldığı pano tek sıra halinde rozetlerle çevrelenmiştir.
KAYNAKÇA:
Vitruvius, Mimarlık Üzerine, Alfa Yayıncılık, VII. Kitap İnce İşçilik, Zemin Kaplamaları, sf. 265
Didem TABANLI, Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, ROMA DÖNEMİ MOZAİKLERİNİN EFES ÖRNEĞİNDE İNCELENMESİ, İzmir 2007
Zişan KAPLAN, Başak İPEKOĞLU, Hasan BÖKE, ROMA DÖNEMİ DÖŞEME MOZAİKLERİNİN YAPIM TEKNİĞİ VE MALZEME ÖZELLİKLERİ, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu / 2-3-4 Kasım 2017
Emine Tok, Ahmet Talaman, Mahir Atıcı, Nymphaion (Kemalpaşa) Yakınlarında Bir Roma Villasının Mozaikleri: Eski Ahit Öyküleri Üstüne Bir Yorum, Temmuz 2013
ROMA MİMARİSİ 