AMFİTİYATROLAR VE ROMA’NIN ÖLÜM ARENASI: KOLEZYUM

AMFİTİYATRO

Amfitiyatro, Roma Uygarlığında gösteriler, gladyatör ve vahşi hayvan oyunları için kullanılan daire ya da elips biçimli, yükselen tribünlerden oluşan bir kamu yapısıdır. Modern anlamda en eski örnekleri Etruria ve Campania’da MÖ 1. yüzyıl başlarında inşa edilmiştir.

”Amfi” kelime anlamı olarak ”çevresinde/iki yönlü/çift” demektir. Bu nedenle, amfitiyatroyu işlevinden başka yapı şekli de tiyatrodan ayırır. Tiyatro, yarım bir daire yapı iken, amfitiyatro ”çift” tiyatro yani dairesel ya da elips şeklindedir. Amfitiyatroların oval veya eliptik yapılma nedeni aksiyonun bir köşede sıkışmaması ve herhangi bir yerinden iyi bir görüş sunması içindir.

İlk amfitiyatroların dayanıksız tahta yapılar olduğu bilinmektedir. Taşlarla yapılan amfitiyatrolar MÖ 1. yüzyılın ilk yarısında yapılmaya başlanmış, Augustus döneminde çoğalmaya başlamıştır. Taşlarla inşa edilmiş en eski amfitiyatro, MÖ 80 yılında Pompeii antik kentinde inşa edildiği hesaplanan Pompeii Amfitiyatrosudur. 150×105 metre ölçülerindedir ve kapasitesi 20 bin seyirciden oluşmaktadır.

KOLEZYUM

Spor ve tiyatro oyunları Yunan ve Roma kültürlerinin en önemli öğeleriydi. Romalılar, bütün izleyicilerin sahneyi görebilmesi için tonozlu yapılar geliştirmişti. Pompeii’deki amfitiyatro oval bir yapıya sahiptir. Roma’daki Marcellus Tiyatrosu ise tonozlu yarım daire şeklindedir. Yunanlılar önceden amfitiyatroları yamaçlara inşa ederken Romalılar bağımsız şekilde ayakta durabilen yapılar yarattılar.

MS 69’da tahta geçen Vespasianus halk tarafından sevilmek ve seleflerin kaderine mahkum olmamak için Neron’un kendisi için yaptırdığı Altın Ev’i yıkarak onun yerine halka açık bir park alanı ve bir amfitiyatro inşa ettirdi. Amfitiyatroya ”devasa heykel” anlamına gelen ”colossus” kelimesinden türetilmiş olan Kolezyum adını verdiler. Roma’daki Kolezyum(Flavianus Amfitiyatrosu), amfitiyatroların en ünlüsüdür. Kolezyum tüm izleyicilerin sahneyi en iyi şekilde görebilmelerini sağlayan muhteşem bir dikey mimari eseri olarak inşa edilmiştir.

KOLEZYUM, ROMA, İTALYA

Mimarlar, amfitiyatronun temelini inşa edebilmek için Neron’un gölünü kurutmuşlardı. Gölden geriye kalan çukura betondan, 50 metre genişliğinde ve 12 metre derinliğinde, devasa boyutta oval bir çember dökmüşlerdir. Üst katları ise ahşap, tuğla ve daha hafif bir betonla inşa ettiler. Beton tonozları taşımak için tüf ve travertenlerden payeler yerleştirilmiştir. Kolezyum’un en üst katından aşağı doğru geniş, dekoratif, bronz siperler sarkıyordu. Vespasianus’un oğlunun da yapıya bir kat eklemesi ile birlikte MS 82 yılında 56 metre yüksekliğe ulaşan yapı, tüm şehrin üstünde yükselen bir yapı haline geldi.

Kolezyum ovaldi ve 50 bin kişilik oturma yeri bulunuyordu. Arenanın planında, etrafını en tepeye ulaşana dek yükselerek dönen uzun bir rampa vardı. En üstteki oturma yerleri ahşap payandalar üzerinde duruyordu ve yapının geri kalanı, kesme taş ve betonun birleşimi olan bir taş işçiliği ile yapılmıştı. Oturma yerlerinin altında, izleyicilerin oturacakları yere ulaşmalarını sağlayan merdivenlerden, koridor ve rampalardan oluşan bir labirent vardı. Herkesin birkaç dakika içinde dışarı çıkabilmesi için çok akıllıca tasarlanmış çıkış ve yürüyüş yolları mevcuttu.

Latincede rena kum demektir. Arena kelimesi ise kumluk anlamına gelmektedir.

KOLEZYUM’UN İÇİ

Romalılar Kolezyum’un içine Dor, İyon ve Korint düzenlerinde yarım sütunlar dikmişlerdi. Üç katlı ön cepheyi kemerler ve destekleyici beşik tonozlar oluşturuyordu ve kemerler oturma yerlerinin ağırlığını taşıyordu. Zemin kotunda bulunan 80 adet giriş yeri, tonozlarla oluşturulmuştu. İnsanların oturma yerlerini kolayca bulabilmeleri için bu girişler numaralandırılmıştı. Üst kat platformunda seyircileri yağmurdan korumak ve sıcak günlerde gölge yapmak için geniş tenteyi(velaryum) yöneten denizciler görevlendirilmişti ve hatta gece düzenlenen müsabakalar için devasa bir aydınlatma elemanı bile vardı.

BURASI KOLEZYUM MU?

Kolezyum’a giriş 2000 yıl önce dahi biletliydi. 80 giriş kapısı olan Kolezyum’un kapılarındaki numaralar bugün bile okunaklı vaziyette duruyor. Bu kadar çok kapıya sahip olduğu için İtalyanların kendi aralarında kullandığı bir terim var. Türklerin ”Burası yol geçen hanı mı?” sözüne karşılık ”Burası Kolezyum mu?” derler.

Oturma yerleri hiyerarşik olarak düzenlenmişti. İmparator, ailesi ve diğer üst düzey izleyicilerle birlikte zeminde yer alan mermer bir locada oturuyordu. Arenanın zemini hareket ettirilebilen ahşap panellerden yapılmıştı. Bunların altında, müsabakalar için yukarı kaldırılabilen hayvan kafesleri bulunuyordu.

ROMA’NIN KATİLLERİ

Kolezyum’da düzenlenen müsabakalar, hokkabazlar, filler ve sahte dövüşme müsabakaları gibi eğlencelik gösterilerle başlardı. İmparator seyircilere renkli toplar atar ve bu topları yakalayanlar birer ödül kazanırdı. Romalılar imparatorluğun her köşesinden çeşitli hayvanlar getirip avlıyor, onları doğal yaşam alanlarından koparıyorlardı.

En korkuncu ise gladyatör dövüşleriydi. Bu müsabakalar dövüşenlerden biri ölene veya merhamet dileyene dek devam ederdi. Eğer imparator dövüşçünün talebini reddederse, dövüşçü zorla dizlerinin üzerine çökertilir ve boğazı kesilirdi. Tanrılar gibi giyinmiş insanlar, yere düşen gladyatörleri kızgın bir demirle dürterlerdi. Bilincini neredeyse kaybetmiş olan dövüşçü ayağa kalkmazsa bir çekiçle işi bitirilir, cesedi arenadan sürüklenerek çıkartılırdı. Kum zemin, bir tırmık yardımıyla kandan arındırıldıktan sonra yeni bir dövüş başlardı. Gladyatör dövüşleri en nihayetinde kısmen Roma İmparatorluğu’nun artık parçalanmakta olması, kısmen de o zaman devlet yönetimine hakim olan Hristiyan Kilisesi’nin bu zalimliği kınaması sebebiyle 404 yılında yasaklandı.